માણસ નો સ્વભાવ અને મગજ નું આર્કિટેક્ચર-ભાગ એક

મગજ માં રહેલું માનસિક ભૂત

આ પુસ્તક (Phantoms in the brain- by V.S.Ramachandran)વાંચ્યા પછી જે કઈ હું સમજ્યો છુ, બસ તેજ અહી લખવાનો મારો પ્રયત્ન છે. કદાચ કઈ સમજવામાં મારી ભૂલ હોઈ શકે પરંતુ અર્થ તો બરાબર જ હશે એવું મારું માનવું છે. આ લખાણ માં અનેક દર્દી ઓના માનસિક રોગો કેવા કેવા પ્રકાર ના હોઈ છે કે જેની આપણે કલ્પના પણ નથી કરી શકતા અને મગજ ની અંદર શું ચાલી રહેલું છે તે વિષે પણ વાતો છે.

                                                                    *      *     *

( Image source: www.faqs.org)

આ પુસ્તક ચેતાકીય રોગ ધરાવતા અલગ અલગ દર્દીઓ ના જીવન નો અભ્યાસ કરી ને લખવામાં આવી છે. ચેતાકીય રોગ એટલે કે nerve system માં થતી બીમારી અને nerve એટલે કે મગજ ની અંદર અંદર જે વાતચીત થાય છે અને એક જગ્યા એ થી બીજી જગ્યા એ આ વાતચીત પોહ્ચાડાય છે તેને nerve કહે છે  ખુબ બધા  textile ના દોરો જેવી રચના થી બને છે આ nerve system મગજ માં બે ભાગ માં હોઈ છે ડાબુ મગજ અને જમણું મગજ, બંને ના કામ અલગ અલગ હોઈ છે.

(Image source: www.mooc.es)

બધાને એવું લાગતું કે દૂરબીન ની શોધ ગેલેલીઓ એ કરી હતી પણ એવું નથી બે કાચ ના ટુકડા ને ઉપર નીચે મૂકી ને છોકરા ઓ તો ક્યારનાયે એને રમકડા તરીકે વાપરતા હતા પણ ગેલેલીઓ એ આમાં કઈક નવીન છે તેમ સમજી ને પોતાની બુદ્ધિ થી એક પાઈપ માં તે કાચ લગાવી ને આકાશ તરફ નિશાન તાક્યું અને દૂરબીન અસ્તિત્વ માં આવ્યુ, એવું છે. અત્યારના છોકરાઓ કહે છે કે એના સમય માં તો એ સહેલું હતું હવે તો મોંધા સાઘનો વગર શોધ ક્યાં શક્ય જ છે. પણ એવું નથી.

                                                                      *      *     *

બસો વર્ષ ના સંશોધનો પછી પણ અમુક સવાલો તો જીવતાજ છે કે આપણે લોકોના ચહેરા કઈ રીતે ઓળખીએ છીએ ? કેમ આપણે રડીએ છીએ? શું કામ હસીએ છીએ ? સપનાઓ કેમ જોઈએ છીએ? કેમ તમે કામુકતા નો અનુભવ કરો છો, જયારે કોઈ તમારી આંગળીઓ ચૂસે છે? હું કોણ છુ? જીવન શું છે? મગજ ખુદ ઝગડે છે પોતાની સાથે આ બધું સમજવા માટે!

(Image source: www.complex, richardbattista.org, www.theguardian)

                                                                      *      *     *

Phantom હાથ એટલે કે કોઈ માણસ નો એક હાથ અકસ્માત માં કપાઈ ગયો છે, છતા તે માનવા તૈયાર જ નથી, એને એમજ છે કે મારી પાસે બંને હાથ છે અને તે અનુભવે પણ છે.

એક માનસિક બીમારી માં દર્દી ને એવું થાય છે કે તે દરેક લોકો ને કારટૂન તરીકે જ જોવે છે કે તેને દેખાય છે.

એક સ્ત્રી ને તો હસવા ની બીમારી છે, એ કદાચ સામાન્ય હશે પણ આ સ્ત્રી ને તો આખો દિવસ સતત હસવાની બીમારી છે.

Capgras syndrome - જેમાં દર્દી દરેક લોકો માં તેને જે વ્યક્તિ ગમે છે તેજ જોવાની કોશિશ કરે છે અથવા તો તેને તેની ગમતી વ્યક્તિજ દેખાય છે.

(Image source: www.merchantsgroup.com.)

Arthur નામ ના છોકરા ને તેના અકસ્માત પછી એવું લાગે છે કે તેમાં માતા-પિતા તેના નથી પણ કોઈએ બદલીને તેનાજ જેવા બીજા મોકલ્યા છે.

                                                                      *      *     *

રામચંદ્રન, આ પુસ્તક જેમણે લખી છે તેઓ કહે છે કે મને યાદ છે કે જયારે હું આઠ વર્ષ નો હતો ત્યારે મેં એક નાની રાસાયણિક પ્રયોગશાળા ઘરના દાદર નીચે બનાવી હતી. એમને કંઈક આવા સવાલો થતા હતા કે આયોડીન કેમ ઘન માંથી વાયુ થાય છે જયારે ગરમ કરવામાં આવે ત્યારે? કે અમુક પ્રાણીઓ સેક્સ નથી કરતા? કેમ શનિ ગ્રહ ને જ ફરતે રીંગ હોઈએ છે? કેમ અમુક ડોક્ટર દર્દી ની વાસ પરથી કહી દે છે કે તેને કયો રોગ છે?

                                                                      *      *     *

હવે થોડીક મગજ ની આંતરિક રચના વિષે વાત કરીએ

(Image source: www.strokenetwork.org)

જન્મ માં સમયે એક બાળક ના મગજ માં એક સો billion (100000000000) નુરોન હોઈ છે અને દરેક નુરોન માં દસ હજાર થી પણ વધારે વૃક્ષ ની જેમ શાખાઓ હોઈ છે જે બીજા નુરોન પાસેથી information મેળવવાનું કામ કરે છે. નુરોન માં axon પણ હોઈ છે જે મગજ માં લાંબુ અંતર કાપવા માટે એટલે કે દુર સુધી ના ભાગ માં વિગતો પોહચાડવાનું કામ કરે છે.

(Image source: www.zmescience)

હવે સાંભળો કે આપણા મગજ માં રેતીના દાણા જેટલી જગ્યા માં એક લાખ નુરોન, વીસ લાખ axon અને એક અબજ synapses હોઈ છે અને આબધા એકબીજા સાથે વાતો કરે છે ! (synapses -જયારે બે નુરોન એકબીજા સાથે વાત કરે છે તે સ્થાન ને synapses કહેવાય છે)

આટલા બધા ગુચવાળા માં કઈ રીતે સમજવું કે મગજ શું કામ કરે છે. આ અખરોટ જેવી દેખાતી મગજ ની આકૃતિ બે ભાગ માં વેહ્ચાયેલી છે જે રીતે આગળ જણાવ્યું તેમ ડાબું અને જમણું મગજ,  અને દરેક ભાગ પાછો ચાર ભાગ માં વેહ્ચાય છે 1) frontal 2) temporal 3) parietal અને 4) occipital.

(Image source: www.neuroskills)

(corpus callosum)

હવે મગજ માં ઊંધું છે, ડાબી બાજુ નું મગજ એ શરીર ના જમણા ભાગ ને કાબુ માં રાખે છે અને જમણી બાજુ નું મગજ એ ડાબી બાજુ ના ભાગ ને નિયંત્રણ માં રાખે છે. એટલે કે તમારું ડાબી બાજુ નું મગજ તમારા જમણા પગને સંદેશો આપશે કે તું હવે બોલ ને કીક માર.

બંને મગજ ને જોડતા ભાગ ને corpus callosum કહેવાય છે, જયારે આ ભાગ કપાય જાય છે ત્યારે બંને મગજ વચ્ચે ની વાતચીત બંધ થઇ જાય છે.

મગજ ની વચ્ચે ના ભાગ ને thalamus કહે છે અને તેને relay station પણ કેહવાય છે કારણ કે બધીજ માહિતી જેવીકે સુગંધ કે દુર્ગંધ વગેરે પણ આ station પર થઇ ને જ મગજ સુધી જાય છે. thalamus ની સાથે hypothalamus હોઈ છે, જે હોર્મોન, ડર, વાસના વગેરે પેદા કરે છે.

આ બધી હકીકતો તો ઘણા સમય થી અસ્તિત્વ માં છે જ પણ હજી એ સમજ નથી પડતી કે મગજ કામ કઈ રીતે કરે છે?

દરેક કામ માટે એક અલગ વિભાગ છે જેમકે ભાષા માટે, યાદશક્તિ માટે, ચહેરા ની ઓળખ માટે વગેરે. અને દરેક વિભાગ પોત પોતા નું કામ કરે છે.

આ દરેક વિભાગ એકબીજા સાથે કઈરીતે વાતચીત કરે છે અને કેવી રીતે શબ્દો ની આપ-લે કરે છે તેને આપણે માણસ નો સ્વભાવ કહીએ છીએ.

                                                                      *      *     *

(Image source: google.com)

એક  અજીબ બનાવ બન્યો એક સ્ત્રી સાથે કે તેનો ડાબો હાથ તેના કાબુ માજ ન હતો, તે હાથ તેનું ગળું પણ ક્યારેક ક્યારેક દબાવી દેતો અને તેણે જમણા હાથ વડે પોતાનો બચાવ કરવો પડતો.

(Image source: www.meltingasphalt)

 આ બધા અભ્યાસ પર થી એવું જાણવા મળ્યું કે જમણું મગજ જે હોઈ છે તે વધારે ભાવુક હોઈ છે ડાબા મગજ કરતા.

જો ડાબું મગજ બગડી જાય કા તો કોઈ અકસ્માત માં બીમાર થાઇ તો તેનું કામ જમણું મગજ કરી લેય છે પણ બધા કિસ્સા માં નહિ બંને મગજ અલગ અલગ કામ માં પારંગત હોઈ છે તે ભૂલવું નહિ.

                                                                       *      *     *

હવે એક સરસ મજા નો કિસ્સો સાંભળો।....

(image source: www.aesthetic-dentistry)

જયારે આપણે કોઈ મિત્ર નો  ચેહરો જોઈએ છીએ ત્યારે એ ચેહરા નો સંદેશ આંખ માં થઇ ને મગજ ના ભાવુક સેન્ટર પર પોંચી જાય છે અને ત્યાંથી બીજા બધા વિભાગો માં જઈ ને આપડા muscle ને સંદેશો આપે છે તેથી કુદરતી હાસ્ય આપડા મોં પર દેખાય છે. હવે જો આ આખી વસ્તુ બરાબર રીતે થાય તો જ સારી smile દેખાય. આ બધુ સેકેંડ ના 100 માં ભાગ માં એટલે કે પળવાર માં થઇ  જાય છે અને તેમાં મગજ ના બીજા બધા વિભાગો જેવાકે વિચારશીલ ભાગો વચ્ચે આવતાજ નથી.

(Image source: www.creativeapplications.net)

હવે જયારે કોઈ ફોટોગ્રાફર તમને કહે કે થોડું હસો, ત્યારે શું થાય છે ? ત્યારે સંદેશ તો મળે છે પણ શબ્દો રૂપે મળે છે જે આગળ ના કિસ્સા માં કોઈને જોવા થી ચેહરા રૂપે મળતો હતો માટે આ શબ્દો નો સંદેશ કાન માંથી પ્રસાર થઇ ને એક ઉચ્ચકોટી વિભાગ માં જાય છે અને ત્યાંથી મગજ ના આગલા ભાગ માં જાય છે તેનું ખરેખર કામ મહત્વના કામો જેવાકે વાળ ઓળવા થી લઇ ને પિઆનો વગાડવા જેવા અઘરા કામ કરવાનું છે નહિ કે મોં પર હાસ્ય ઉપજાવવાનું , માટે આપડુ હાસ્ય ત્યારે કુદરતી નથી લાગતું.

                                                                       *      *     *

મગજ ની અંદર એટલા બધા પડ એટલે કે layer છે કે દાખલા તરીકે જયારે આપડે કોઈ પણ શબ્દ બોલીએ છીએ, ધારોકે ગુલાબ તો મગજ તેને લાગતું બધુજ વિચારી લે છે જેમકે ગુલાબ નો બાગ, સુગંધ, તેની નરમાશ, કોઈ માણસ નું નામ વગેરે વગેરે.

હવે એક એચ.એમ. નામ ના દર્દી ને આ બધા layer સંગ્રહ્ જ નોહતા થતા. ડોક્ટર નું એવું કેહવું છે કે જયારે હું તેને મળવા ગયો ત્યારે તેણે મને પેહલી વખત જ જોયો હતો મેં તેની સાથે વાત શરુ કરી કે

તું મને ઓળખે છે?

(Image source: www.zazzle)

દર્દી: ના

મેં તેને પેન બતાવી અને પૂછ્યું કે આ શું છે?

દર્દી: fountain પેન

તેનો કલર કેવો છે?

દર્દી: લાલ

અને મે તે પેન ઓશિકા નીચે મૂકી દઈ ને પૂછ્યું કે પેન ક્યાં છે?

તેને કહ્યું કે પેન ઓશિકા નીચે છે.

મેં એક મિનીટ સુધી તેની સાથે વાત કરી અને પછી પૂછ્યું કે પેલી પેન ક્યાં છે?

તો તેણે જે જવાબ આપ્યો તેના થી હું ચોંકી ગયો કે કઈ પેન?

આવા પ્રકાર ના દર્દી તો જેતે સમય માં થીજી જાય છે અને કંઈજ યાદ નથી રેહતું.

હવે એક દર્દી ને જોક કેવા માં આવે છે અને તે હસે છે, તે તો બરાબર પણ તેનો તેજ જોક ઉપરા ઉપરી બાર વખત કેહવામા આવે તો પણ તે એવીજ રીતે હસે છે જાણે પેહલી વાર સાંભળતો હતો.

નાના મગજ ની રચના જેને hippocampus કહે છે તે વિચારો અને યાદો ને સંગ્રહ કરવાનું કામ કરે છે જે આ દર્દીઓ માં સંગ્રહ્જ નથી થતુ.

                                                                       *      *     *

(Image source: www.escet.in)

મગજ આ બધા ની સાથે નંબર ની ગોઠવણ અને યાદ શક્તિ માટે અદભુત મનાય છે. હવે આ દર્દી વિશે થોડું જાણીએ, તેનું નામ Bill છે તેને પૂછવામાં આવ્યું કે તે શું કરે છે ?

તેણે કહ્યું કે તે  Air force pilot છે અને તેણે  વિમાન ની બધી ખાસિયતો વિશે જણાવ્યું, તે એક ખુબજ વિચારશીલ અને મહેનતુ વ્યક્તિ હતો.

હવે જયારે તેને પૂછવામાં આવ્યું કે 100 માંથી 7 બાદ કરવામાં આવે તો કેટલા બચે, ત્યારે તે બેબાકળો થઇ ગયો અને વિચારવા લાગ્યો, પાંચ મિનીટ સુધી વિચાર્યા પછી તેને જવાબ આપ્યો કે 96 ! 

પછી તેને પૂછવામાં આવ્યું કે 17 - 3 =?

તેને પાછુ વિચારી ને કહ્યું કે 12 !

અને કહે છે કે તમને ખબર છે કે હું આબધા માં હોશિયાર નથી.

પછી નો સવાલ એ હતો કે 101 મોટો કે 97 ?

તેને તરતજ જવાબ આપ્યો કે 101. કેમકે બે આંકડા અને ત્રણ આકડા નો તફાવત તે જાણે છે, પણ બાદબાકી અને સરવાળા જેવા પ્રશ્નો ના ઉકેલ માટે ના નુરોન માં તકલીફ થવાને લીધે આબધુ થઇ રહ્યું છે. થોડા સમય પેહલા એક અકસ્માત ને લીધે તે આ વિચાર શક્તિ તે ગુમાવી બેઠો છે.

                                                                       *      *     *

મગજ ની અંદર અમુક વિભાગો છે તે નજીક નજીક ગોઠવવામાં આવે છે અને નજીક ના બંને વિભાગો એક બીજા પર આધારિત હોઈ છે અને જેમ જેમ વ્યક્તિ ની ઉમર વધે છે તેમ તેમ તે વિભાગો અલગ થઇ જાય છે અને બંને પોત પોતા નું કામ અલગ રીતે કરતા થઇ જાય છે.

(Image source: adhdpowered.wordpress)

જે રીતે જયારે આપડે નાના હતા ત્યારે કોઈ આપણ ને પૂછે કે 10+5=? તો આપડે આંગળીના ટેરવા થી ગણી ને કેહતા કે 11,12,13,14 અને 15 પણ સમય જતા આપડે આંગળીનો સહારો છોડી દીધો, પેલા 10+5 કરવા માટે મગજ અને આંગળી બન્ને ને કામ કરવું પડતું પણ ઉમર વધતા ની સાથે એ કામ કરવા આંગળી ની જરૂરિયાત નથી પડતી.

પણ અમુક દર્દી ને ઉમર વધવા છતા પણ આ બંને વિભાગો સાથેજ કામ કરે છે તે હાલ ની તારીખ માં પણ 10+5 આંગળી થી જ ગણે છે આ પ્રકાર ની બીમારી ને finger agnosia કહે છે.

આવા બધા જુદા જુદા પ્રકાર ના દર્દી ઓના અભ્યાસ પર થી તેમને ખ્યાલ આવ્યો કે આવા ખાસ પ્રકાર ના વિભાગો પણ મગજ માં અસ્તિત્વ ધરાવે છે.

હવે આબધા વિભાગો કામ કઈ રીતે કરે છે અને એકબીજા સાથે વાતચીત કઈ રીતે કરે છે તે સવાલ તો ઉભોજ છે. આ સવાલ તો 100 વર્ષો થી ચર્ચા નો જ વિષય બની રહેલો છે. આ વીશે ની ખાસ માહિતી આપણને tom આપશે.